راه ابریشم جدید و نقشه تجاری چین برای جهان

به گزارش نباء خبر، «راه ابریشم» و نقش چین در نظم نوین تجاری جهان به ویژه در بررسی راه های مواصلاتی و ترانزیتی میان این کشور و غرب، موضوعی بسیار عمیق و پیچیده است که بررسی آن به همراه نقش ایران در این مسیر، نیازمند داشتن درکی صحیح از مفهوم کریدورهای تجاری و کارکردهای آنها است.

تشکیل و راه اندازی سازمان GATT در سال ۱۹۴۸ احتمالا حاکی از نخستین اقدامات جامعه مدرن در راستای بهره جستن حداکثری از معاهدات چند جانبه بین المللی محسوب می شود، سازمانی که چند دهه بعد در سال ۱۹۹۴ منجر به ایجاد سازمان تجارت جهانی (WTO) شد.

اما آنچه اغلب تاریخدانان و دانشمندان علم اقتصاد بر آن تاکید دارند، وجود «جاده ابریشم» از قرن سوم پیش از میلاد مسیح است که گستره جغرافیایی بسیار وسیعی را در بر گرفته و بسیاری از تمدن های شرق باستان مانند ایران و چین از اعضای اصلی و موثر آن محسوب میشدند.

جاده ابریشم، قدیمی ترین مسیر ترانزیت بین المللی جهان

 نقشه ترسیم شده از جاده ابریشم باستانی توسط مارکو پولو

واژه «راه بزرگ ابریشم» را برای نخستین بار، فردیناند فرایهر فون ریشتهوفن دانشمند آلمانی، در کتاب «دولت قیصری چین» (Kaiserreich China) خود که در سال ۱۸۷۷ به چاپ رسید، به کار برد.

این جغرافیدان نام راه های کاروانی قاره ای را که آسیای خاوری و دریای باختر را با هم پیوند می داد، به نمایش گذاشت.  روی هم رفته از طریق این راه، ابریشم به چین برده می شد که ریشه نام این راه هم برخاسته از همین است.

این راه در سده دوم پیش از میلاد گشایش یافت و از «سیان» از طریق «لنچ ژو» به «دون هوان» می رفت که در آن جا به دو مسیر تقسیم می شد: راه شمالی از «تورفان» می گذشت که سپس از «پامیر» عبور می کرد و به «فرغانه» و دشت های قزاق می رفت.

مسیر جنوبی از کنار دریاچه «لوب نور» در دامنه های جنوبی بیابان «تالکا مکانن» از طریق «یارقند» و پامیر (در بخش جنوبی) به سوی «باکتریا» (بلخ) و از آن جا به «پارت» (گستره دولت اشکانیان)، هند و خاورمیانه تا دریای مدیترانه می رسید.

شهرهای واقع در مسیرجاده از جمله سمرقند، خود به سازندگان کالاهای ابریشمی برای صادرات تبدیل شدند.

علی رغم وارد آوردن فشارهایی برای یافتن منابع جایگزین، با توجه به محبوبیت زیاد و روز افزون پوشاک ابریشمی در امپراتوری رم که معادل طلا ارزش داشت، چینی‌ها توانستند برای مدت بیش از شش قرن انحصار تولید ابریشم خام را در اختیار خود بگیرند.

 البته ابریشم تنها محصولی نبود که درجاده‌ ابریشم حمل می‌شد، بلکه کاروان‌هایی که راهی چین بودند طلا، سایر فلزات ارزشمند، منسوجات پشمی و کتانی، عاج، مرجان، کهربا، سنگ‌های قیمتی، پنبه نسوز و شیشه که در چین ساخته نمی‌شد به آن کشور حمل می‌کردند.

 علاوه بر ابریشم، خز، سرامیک، آهن، چراغ‌های الکلی، دارچین، لوازم برنزی مثل قلاب، کمربند، اسلحه و آینه را با خود می‌آوردند که همه این کالاها کل مسیر جاده ابریشم را طی نمی‌کردند، بلکه بسیاری از این اقلام در مناطق و شهرهای واقع در مسیر فروخته و یا مبادله می‌شدند.

با گذشت زمان و ورود امپراطوری های نو غربی مانند بریتانیا به نظم جهانی و ابداع آنها در استفاده از مسیر دریایی به عنوان تنها مسیر دسترسی به بازارهای جهانی از یک سو و افول امپراطوری های شرقی مانند چین، ایران و هند در دوران حمله مغول به سرزمین های اسلامی و شرقی در کنار وقوع رنسانس و انقلاب صنعتی در اروپا منجر به عقب ماندن شرق از غرب در صنعت تازه ظهور دوران پسا وسطی و در نتیجه به فراموشی سپرده شدن این مسیر بین المللی عظیم طی قرون گذشته گردید.

پیشنهاد اجرای طرح «جاده ابریشم جدید» برای اولین بار در خلال «اجلاس بن ۲» در دسامبر ۲۰۱۰ مربوط به کمک به افغانستان مطرح شد که از آن زمان تاکنون در محافل سیاسی و رسانه ای به بحث در باره آن پرداخته اند.

ایده اصلی این طرح از طرف وزارت خارجه آمریکا زمانی مطرح شد که ایالات متحده از همکاری پاکستان در مورد ادامه کمک های لجستیکی به ارتش آمریکا و ناتو از طریق خاک پاکستان مایوس شد. به ویژه آنکه کاروان های نظامی آمریکا در سال ۲۰۱۰ در چندین نوبت با حملات گروه طالبان روبرو شد.

 از آن زمان آمریکا با جلب حمایت روسیه برای در اختیارگذاردن آسمان خود برای هواپیماهای آمریکا و ناتو مسیر شمالی را جایگزین مسیر جنوبی کرد.

 طرح «راه ابریشم جدید» که در چند سال اخیر  مورد علاقه کشورهای بزرگ دیگر دنیا نظیر چین بوده است، اساساً شامل دو شاخۀ اصلی آبی و خاکی می‌شود. این جاده از شهر پرقدمت «شی آن» چین آغاز می‌شود و با پشت‌سر گذاشتن راه‌های اصلی و فرعی بسیار و چندگانه از کشورهای پیش رو عبور می‌کند و درنهایت، سه قاره آسیا، اروپا و آفریقا را به‌هم پیوند می‌زند.

بررسی موضوعاتی مانند: عرصۀ رقابت چین و آمریکا در اقتصاد بین‌الملل، افزایش نفوذ چین در اقتصاد آسیا و رشد چشمگیر فعالیت‌های اقتصادی و تجاری چین در آفریقا در مقایسه با سایر قدرت‌ها به‌خصوص ایالات متحده آمریکا نشان می‌دهد که چین هم  با احیای جاده ابریشم و ترسیم یک کمربند اقتصادی، دسترسی بازارهای جهانی را تسهیل و گسترش یک کریدور حمل ‌و نقل بین‌المللی و قابل اتکاء با هزینه‌های مقرون‌به‌صرفه‌تر را در راستای منافع ملی خود تدوین کرده است.

جاده ابریشم جدید، تبلور روح تجاری نو در کالبد شرق

در سال ۲۰۱۳، «شی جینپینگ» رئیس جمهور چین، برای نخستین بار ایده «یک کمربند، یک راه» یا BRI را به عنوان جایگزین جدید جاده ابریشم قدیم که دستکم دو هزار سال پیش توسط «سلسله هان» جهت تجارت بین المللی مورد استفاده قرار میگرفته را مطرح کرد. سند استراتژیک و نقشه راه BRI در ابتدا نشانگر هدفی بسیار جاه طلبانه و شاید دور از ذهن مینمود.

اما تلاش چین برای عملیاتی ساختن این ایده، جهان را شگفت زده کرد.

BRI در حقیقت مسیر تزانزیتی بین قاره ای است که چین را به جنوب شرق، جنوب و مرکز آسیا متصل ساخته و در ادامه به روسیه و اروپا منتهی می شود. از سوی دیگر، بخش دریایی این مسیر، بخش های جنوبی، شرقی و مرکزی آسیا را به خاورمیانه و شرق آفریقا متصل می سازد که تمامی این مسیر نیز مجددا به اروپا ختم می شود.

دولت چین در مجموع پنج سیاست کلی را در توسعه BRI در پیش گرفته که عبارتند از:

–    همکاری در سیاستگزاری

–    اتصال زیر ساختی

–    تجارت بدون مانع

–    پیوستگی مالی

–    ایجاد ارتباط میان ملل

•    نقشه BRI، ارائه شده توسط دولت چین

نقش ایران در جاده ابریشم جدید

همانطور که در نقشه BRI ملاحظه میکنید، بخشی از مسیر شرق به غرب راه ابریشم جدید از خاک ایران می گذرد. با اینحال، شکل گیری کریدورهای عبوری از دریای خزر، مانند راه لاجورد، BTK (باکو – تفلیس – قارص) – آکتائو، از یک سو و اعمال تحریم های اقتصادی ایالات متحده علیه کشورمان از سوی دیگر و عدم هماهنگی مناسب میان کشورهای موجود بر سر راه مسیر چین به ایران مانند ازبکستان و ترکمنستان، منجر به معلق ماندن توسعه و بهره برداری از مسیر عبوری ایران در جاده ابریشم جدید شده است.

همچنین اقدام چین در تاسیس کریدور و هاب باری اختصاصی CPEC در خاک پاکستان که از بندر گوادر به سمت غرب چین سیر میکند، منجر به دور خوردن ایران از مسیر راه ابریشم جدید در شمال و جنوب شده است.

همه گزینه ها، روی میز!

از سوی دیگر، دولت چین با هدف توسعه همه جانبه مسیر BRI، به دنبال ساخت کشتی های تجاری یخ شکن با همکاری روسیه بوده که قادر به طی کردن مسیر قطب شمال جهت دسترسی به اروپا از مسیر نزدیکتر هستند.

این اهداف توسعه طلبانه دولت چین تا جایی ادامه یافته که رقابت بر سر مسیرهای عبوری از قطب جنوب نیز از جمله جدیدترین مناقشات میان پکن، استرالیا، ژاپن و تا حدی هند نیز شده است، مسیری که هندی ها به عنوان بزرگترین رقیب چین در جهان تجارت، نگران از دستیابی چین به آن و در نتیجه کاهش شدید قیمت حمل بار از این کشور به سمت آمریکای لاتین به عنوان بازاری بزرگ و سنتی برای پکن هستند.

نتیجه گیری

ماجرای راه ابریشم و نقش چین در نظم نوین تجاری جهان به ویژه در بررسی راه های مواصلاتی و ترانزیتی میان این کشور و غرب، موضوعی بسیار عمیق و پیچیده است که بررسی آن و همچنین نقش ایران در این مسیر، نیازمند داشتن درکی صحیح از مفهوم کریدورهای تجاری و کارکردهای آنها و به ویژه کریدوهای تجاری عبوری از خاک ایران می باشد که در بخش های بعد، کلیه کریدورهای عبوری از خاک ایران و کریدورهای سیار مهم آلترناتیو در برابر این کریدورها و نقاط قوت و ضعف آنها را بررسی خواهیم کرد.