گره‌گشایی از کار مردم از نگاه قرآن

اسلام که یک دین کامل فطرى و الهى است، رفع نیاز و مشکلات و گرفتارى انسان‌ها را یکى از برنامه‏‌هاى بنیادى و اساسى خود اعلام کرده و نه تنها به اجر و پاداش دنیوى و اخروى اجراکنندگان این برنامه حیاتى و انسان‌ساز اشاره مى‏‌کند، بلکه مسئولیت هرکس را در حد توان خود تعیین کرده و چگونگى برآوردن حاجات مردم را بیان مى‏‌کند و عدم رفع نیاز(در صورت توانایى) را زشت شمرده و آن‌را محکوم و وعده عذاب الهى را مى‏‌دهد.

در اسلام علاوه بر حقوق واجبه از قبیل خمس و زکات، حقوقى هم بر‌عهده ثروتمندان و صاحبان قدرت گذاشته شده است. و لذا بر ثروتمندان دستور مى‏‌دهد: پس از تأمین نیازهاى ضرورى و گاه نیمه ‏ضرورى، دست از مصرف‏‌گرایى و اسراف بردارند و بخشى از امکانات مالى خود صرف رسیدگى به ضعفا کنند.
اگر در جامعه، کسانى هستند که نیاز مالى دارند، ‌در مقابل، کسانى هم هستند که مى‌‏توانند به دیگران کمک کنند و بدین جهت است که وظیفه ثروتمندان سنگین‌‏تر مى‏‌شود چرا‌که همیشه وظائف؛ بر اساس امکانات تعیین مى‏‌شود.

احادیثى که از رهبران معصوم ما، در زمینه کمک به دیگران و رفع نیاز از آنان وارد شده، شامل آن کسى است که بتواند حاجتى از دیگرى را برآورد چه از لحاظ مالى و چه از لحاظ معنوى مانند نصیحت، مشکل ادارى، اجتماعى و… چنان‌که پیامبر گرامى اسلام(ص) مى‏‌فرماید: «مؤمنان برادران یکدیگرند که بعضى از آنان نیازهاى بعضى دیگر را رفع مى‏‌کند و خداوند هم نیازهاى او را برآورده مى‏‌کند. از بهترین اعمال این است که انسان مؤمنى را شاد، یا گرسنگى را از او دفع کند و از غصه برهاند یا قرض او را ادا کند یا به او لباس بدهد».
نبی مکرم اسلام(ص) همچنین فرموده است: «مردم به منزله عیال خداوند مى‌‏باشند، دوست داشتنى‏‌ترینِ خلق پیش خدا کسى است که به مردم نفع برساند یا خانواده‏‌اى را خوشحال کند یا با برادر مسلمانش به‌خاطر برآوردن حاجتش راه برود، این عمل از اعتکاف دو ماه در مسجدالحرام بهتر است».
آن‌چنان‌که از دستورات رهبران دینى ما استفاده مى‌‏شود، گره‏‌گشائى و رفع نیاز از نیازمندان و برادران دینى باید تبدیل به یک ارزش و یک فرهنگ عمومى شود که همه سعى در برآوردن حاجات مردم باشند چنان‌که امام علی(ع) در این باره به کُمیل مى‌‏فرماید: «اى کمیل به خانواده‌‏ات دستور ده در تحصیل مکارم اخلاق بکوشند و حتى در تاریکی‌هاى شب به برآوردن حاجات مردم و رفع گرفتارى‌‏هاى آن‌ها بپردازند، سوگند به خدائى که جانم در دست اوست، هیچ‏‌کس بر دل انسان مؤمنى سرور و شادمانى وارد نمى‏‌کند مگر آن‌که خدا از این عمل خیر یعنى سرور و شادمانى، مایه لطفى مى‏‌آفریند که در موقع نزول بلا و به هنگام گرفتارى سریع‌تر از سیلاب در سراشیبى، به یارى او مى‏‌رسد و او را نجات مى‌‏دهد».

گروه‌گشایی از کار مردم از نگاه قرآن

خداوند متعال در آیه ۲۷۳ سوره بقره در رابطه با گره‌گشایی از کار مردم می‌فرماید: «لِلْفُقَرَاء الَّذِینَ أُحصِرُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ لاَ یَسْتَطِیعُونَ ضَرْبًا فِی الأَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاء مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیمَاهُمْ لاَ یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافًا وَمَا تُنفِقُواْ مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ؛ (این صدقات‏) براى آن (دسته از) نیازمندانى است که در راه خدا فرومانده‌‏اند، و نمى‏‌توانند‌(براى تأمین هزینه زندگى‏) در زمین سفر کنند. از شدّت خویشتن‏دارى‏، فرد بى‏‌اطلاع‏، آنان را توانگر مى‏‌پندارد. آن‌ها را از سیمایشان مى‏‌شناسى‏. با اصرار،‌(چیزى‏) از مردم نمى‏‌خواهند. و هر مالى‌(به آنان‏) انفاق کنید، قطعاً خدا از آن آگاه است‏».

در آیه هفت سوره طلاق در این رابطه آمده است: «لِیُنفِقْ ذُو سَعَهٍ مِّن سَعَتِهِ وَمَن قُدِرَ عَلَیْهِ رِزْقُهُ فَلْیُنفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَیَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْرًا؛ بر توانگر است که از دارایى خود هزینه کند و هر که روزى او تنگ باشد باید از آنچه خدا به او داده خرج کند خدا هیچ کس را جز [به قدر] آنچه به او داده است تکلیف نمى‏‌کند خدا به‌زودى پس از دشوارى آسانى فراهم مى‏‌کند».

در آیه ۳۴ سوره توبه نیز اشاره شده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ الأَحْبَارِ وَالرُّهْبَانِ لَیَأْکُلُونَ أَمْوَالَ النَّاسِ بِالْبَاطِلِ وَیَصُدُّونَ عَن سَبِیلِ اللّهِ وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّهَ وَلاَ یُنفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللّهِ فَبَشِّرْهُم بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ اى کسانى که ایمان آورده‌‏اید بسیارى از دانشمندان یهود و راهبان اموال مردم را به ناروا مى‏‌خورند و [آنان را] از راه خدا باز مى‌‏دارند و کسانى‌که زر و سیم را گنجینه مى‏‌کنند و آن‌را در راه خدا هزینه نمى‏‌کنند ایشان را از عذابى دردناک خبر ده».

خدمت به خلق خدا، در فرهنگ تعالیم قرآن و عترت، ارزش و ثواب فراوانی دارد. حتی در روایات، دستگیری از دیگران و گره گشودن از مردم، نسبت به برخی اعمال عبادی نظیر حج یا عمره مستحب، از ثواب والاتری برخوردار است.
مرحوم کلینی روایتی در کتاب شریف کافی از امام صادق(ع) نقل می‌کند که حقیقتاً بهت‌آور است. ابان بن تغلب می‌گوید: از امام صادق(ع) شنیدم که فرمودند: هرکس خانه خدا را طواف کند، خداوند عزوجل شش هزار حسنه برای او می‌نویسد و شش هزار گناه از او می‌آمرزد و شش هزار درجه به وی عطا می‌فرماید و شش هزار حاجت از او برآورده می‌سازد. سپس فرمودند: «قَضَاءُ حَاجَهِ الْمُؤْمِنِ أَفْضَلُ مِنْ طَوَافٍ وَ طَوَافٍ حَتَّى عَدَّ عَشْراً؛ گره‌گشایی از کار یک مؤمن، ده برابر این طواف فضیلت دارد!».
نظیر این روایت، در کتب روایی فراوان یافت می‌شود و حاکی از جایگاه ویژه و بی‌نظیر خدمت به خلق خدا، در تعالیم دینی است.
امام علی(ع) در راه، به یک پیرمرد مسیحی برخوردند که گدایی می‌کرد. آن حضرت تعجب کردند و معنای تعجب ایشان این است که به او رسیدگی کردند و او را از گدایی نجات دادند. اما بعد با یک تشری فرمودند: وقتی جوان بود از جوانی او کار کشیدید و حالا کار رسیده به جایی که گدایی می‌کند؟ معصومین(ع) تا این اندازه به فکر اهل کتاب بودند، چه رسد به فکر مسلمانان.

امام صادق(ع) فرمود: «ایمان به خدا، پیامبر و علی نیاورده کسی‌که برادر مؤمنش نزد او آمده  تا نیازش را برآورده سازد؛ اما او با روی گشاده از نیازمند استقبال نکند، اگر نیاز او به دست خودش برآورده می‌شود به‌سرعت اقدام کند و اگر خودش نمی‌تواند حاجت او ا برآوره سازد، بکوشد تا از طریق دیگران نیاز او را برآوره سازد، پس اگر خلاف این دستور عمل بکند میان ما و او ولایتی نیست».

دعایی برای گشایش در کارها

با اختیار خود فقیرانه زندگی کردن و خود و خانواده را به رنج و سختی انداختن روا نیست و دین هم چنین روشی را تأیید نمی‌کند. اما ساده‌زیستی به‌معنای واقعی آن که در تعبیر ثروتمندان، فقیرانه زیستن نام دارد امری مطلوب است.

علی‌بن مهزیار نقل می‌کند: محمد بن حمزه برایم نامه‌ای فرستاد. در آن نوشته بود: به امام جواد(ع) نامه‌ای بنویس و از ایشان بخواه دعایی به من یاد دهد که برای گشایش در کارها مفید باشد.
علی بن مهزیار ادامه می‌دهد: امام جواد(ع) در بخشی از جواب نامه‌ام مرقوم فرموده بود: اما آن دعایی که محمد‌بن حمزه برای گشایش در کارها خواسته بود؛ پس به او بگو بر این دعا مراقبت داشته باشد(مدام بخواند): «یا مَن یَکفی مِن کُلِّ شَی‏ءٍ و لا یَکفی مِنهُ شَی‏ءٌ اِکفِنی ما أَهَمَّنی مِمّا أَنا فیهِ فَإنّی أَرجو أَن یُکفى ما هُوَ فیهِ مِنَ الغَمِّ إِن شَاءَ اللَّهُ تَعالَى» جواب امام را به اطلاع محمد‌بن حمزه رساندم؛ چیزی نگذشت که از زندان آزاد شد.

فاطمه‌ نادری پاریزی، کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا، گفت: اهل بیت پیامبر گرامی اسلام(ص) به گره‌گشایی از کار مردم شهرت دارند؛ مردم نیز حق دارند از مسئولان جامعه توقع داشته باشند که در گرفتاری‌ها آن‌ها را تنها نگذارند.
وی ادامه داد: مسئولی که به این نیاز مردم(گره‌گشایی) پاسخ شایسته بدهد، در نزد مردم محبوب می‌شود و مردم هم پشتیبان او می‌شوند، امیرالمؤمنین ضمن فرمانی به یکی از مسئولین خود می‌نویسد: «از جمله حقوقی که بر تو لازم شده است حفظ نفس و تلاش در امر مردم است».
نادری پاریزی بیان کرد: در حکومت امام علی(ع)، غیر مسلمان هم حقوقی دارد، او پیرمرد نابینایی را در راه دید  که گدایی می‌کرد، پرسید این چیست؟ گفتند: مردی نصرانی است، فرمود: «هنگامی‌که توانا بود او را به‌کار گرفتید  حالا که پیر شده و از کار افتاده است او را رها کرده‌اید! خرجی او را از بیت‌المال بدهید».
این کارشناس ارشد فلسفه و کلام اسلامی گفت: کسی‌که می‌تواند گرهی از کار مردم بازکند باید خود را در موقعیت فرد گرفتار تصور کند تا بتواند مشکل او را حل کند، مسئولی که نفس خود را عادت به گره‌گشایی از کار بندگان خدا داده است، فرمانروایی او «بگذرد از حد جهان، بی حد و اندازه شود»، این وعده‌ای است که پیامبر رحمت به این امت داده است.
وی ادامه داد: نبی مکرم اسلام(ص) فرمود: «خدا بندگانی دارد که در بهشت فرمانروایی می‌کنند، پرسیده شد چه کسانی در بهشت فرمانروایی ‌می‌کنند؟ فرمود: «کسانی‌که نیاز مؤمنی را برطرف می‌کنند و این کار را در بین خودشان مخفی نگه می‌دارند».
غلام‌رضا عزیزی راویز، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان  نیز در این رابطه گفت: مؤمن رحمت خداست که او را به نزد برادر مؤمنش می‌فرستد، استقبال از مؤمن نیازمند، انسان را به ولایت اهل‌بیت(ع) پسوند می‌زند و ولایت اهل بیت(ع) به ولایت مالک یوم الدین متصل است.
وی ادامه داد: حضرت موسی بن جعفر(ع) فرمود: «برادر مؤمنی که برای رفع نیاز به خانه مؤمنی می‌آید، رحمتی از جانب خداست که به‌سوی او سوق داده است؛ اگر این درخواست را پذیرفت، این‌کار او را به ولایت اهل بیت(ع) پیوند داده است و ولایت ما به ولایت خداوند متصل است».
عزیزی راویز عنوان کرد: امام رضا(ع) افرادی‌که به گره‌گشایی از کار بندگان خداوند مشغول‌اند را بندگان خاص خدا می‌داند و می فرماید:«خداوند در روی زمین بندگانی دارد  که سعی می‌کنند نیازهای مردم را برآورده سازند، این گروه از افراد، روز قیامت در امان‌اند  و کسی‌که مؤمنی را شاد سازد، خداوند در روز قیامت قلب او را شاد می‌سازد».
این عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی رفسنجان بیان کرد: مدیر مؤمنی که نمی‌تواند مشکلی را حل کند، باید از دیگران کمک بگیرد زیرا ممکن است در اثر کم‌توجهی به مؤمنی از نعمت ولایت اهل بیت محروم شود. امام صادق(ع) فرمود: «ایمان به خدا، پیامبر و علی نیاورده کسی‌که برادر مؤمنش نزد او آمده  تا نیازش را برآورده سازد؛ اما او با روی گشاده از نیازمند استقبال نکند، اگر نیاز او به دست خودش برآورده می‌شود به‌سرعت اقدام کند و اگر خودش نمی‌تواند حاجت او ا برآوره سازد، بکوشد تا از طریق دیگران نیاز او را براوره سازد، پس اگر خلاف این دستور عمل بکند میان ما و او ولایتی نیست».