استاد سید جلال الدین آشتیانی در زمره معدود علمای دانشگاهی کشور بود که هیچ روز را به بهانه روز تعطیل دست از کار علمی برنداشت و بی وقفه در جهت تحقق اهداف والای خویش به تصحیح انتقادی نسخ خطی فلسفه و عرفان پرداخت، بر آنها مقدمه های مبسوط عالمانه و شروح محققانه نوشت و یا در کتب و مقالات مستقل تألیف خود، به بسط و تفسیر و نقد آرای مربوط به فلسفه و عرفان اسلامی- ایرانی، همت گماشت.
به گزارش نبأخبر، مقام علمی سید الحکماء المتألهین، سید جلال الدین آشتیانی، با آن همه تحقیقات و تتبعات چهل ساله در آن حدی از درجات کمال و آفاق متعالی و پژوهش است که دست کمتر کسی به آن می رسد و کمتر کسی جرأت اظهارنظر بی شائبه و دور از خطا در آن باره را در خود می بیند.
حقیقت آن است که هنوز جز آنچه از ظاهر مقالات و کتب استاد آشتیانی برمی آید، در راه نمایاندن نظرها و آرای مستقل ایشان که در شرح، تأیید و یا رد نظرات حکمای پیش از خود نگاشته اند، هرگز تحقیقی صورت نگرفته است و تا چنین تحقیق دقیقی تحقق نیابد، نمی توان درباره حیات علمی و سهم ایشان در اشاعه و پیشرفت فلسفه اسلامی- ایرانی، سخن گفت.
اما درباره شرح احوال ایشان، بهترین و شاید تنها منبعی که با کمال اطمینان می توان به آن مراجعه کرد، سرگذشت نامه ای است که خود ایشان به خامه گرم و استوار خویش نگاشته اند.
اکنون با اغتنام فرصت، گزیده ای از زندگی استاد را از همان سرگذشت نامه اقتباس و نقل می کنیم:
استاد سید جلال الدین آشتیانی، در سال۱۳۰۴ شمسی در قصبه آشتیان از توابع اراک متولد شد. دوره ابتدایی را در استان خاقانی آن جا به پایان رساند و در مکتبخانه قدیم، گلستان سعدی و نصاب الصبیان و تاریخ معجم و جامع المقدمات در صرف و نحو و قسمتی از دره نادری و نیز قسمتی از کتاب شرح سیوطی را فرا گرفت.
در سال ۱۳۲۳ شمسی، به راهنمایی و تشویق آیها… میرزا ابوالقاسم دانش آشتیانی، برای فرا گرفتن علوم دینی و معارف اسلامی عازم حوزه علمیه قم شد. در آن جا کتابهای “مغنی” و “مطول” و قسمت زیادی از “شرح لمعه” را نزد آقای صدوقی یزدی خواند. “شرح شمسیه” و جلد اول “کفایه” را نزد آیها… حاج میرزا عبدالجواد جبل عاملی قرائت کرد. سپس به معرفی آقا میزرا مهدی آشتیانی، خدمت حاج شیخ مهدی مازندرانی شروع به خواندن “شرح منظومه” حکیم سبزواری و “مکاسب” شیخ اعظم انصاری و تا اواخر “الهیات منظومه” و قسمت زیادی از “شوارق” را و بعد قسمتی از امور عامه”اسفار” را نزد وی فرا گرفت.استاد آشتیانی، مدت هشت سال در درس فقه و اصول آیها…العظمی بروجردی و مدت یک سال در درس آقا سید محمدتقی خوانساری حاضر شد. ایشان مدت پنج سال به حوزه تدریس فلسفه و تفسیر قرآن واصول فقه مرحوم طباطبایی حاضر شده و الهیات “شفا” و الهیات “اسفار” به انضمام قریب به یک دوره اصول فقه و قسمتی از تفسیر قرآن را خدمت آن جناب تلمذ کرد.
استاد آشتیانی، برای تکمیل فلسفه و حکمت الهی به شهرستان قزوین مسافرت کرد و سفر نفس “اسفار” همراه با قسمتی از امور عامه آن را از محضر پرفیض فیلسوف محقق آیها… سیدابوالحسن رفیعی قزوینی بهره جست و سپس برای تکمیل علوم نقلی به نجف اشرف هجرت کرد و مدت دو سال در حوزه های تدریس مراجع دینی و زعمای حوزه علمیه نجف حضور یافت. ایشان بیشترین بهره را در عتبات عالیات از محضر مجتهد جامع و محقق بارع مرحوم آیها… میرزا سیدحسن بجنوردی که از استادان بزرگ عصر خود بود، برده است و مدت قلیلی نیز به درس آیات عظام سید محسن حکیم و شیخ حسین حلی و میرزا عبدالهادی شیرازی رفت.
استاد سید جلال الدین آشتیانی، در تهران نیز به حوزه درس میرزا احمد آشتیانی و مدتی به طور متفرقه در محضر فیلسوف بزرگ شرق آقا میرزا مهدی آشتیانی حضور یافت و به حل مشکلات عرفانی و فلسفی پرداخت. همچنان در قم از محضر درسی استادانی چون سید محمدحجت کوه کمری و میرزا رضی تبریزی استفاده کرده است.
استاد آشتیانی در سال ۱۳۳۸شمسی به مدرسی دانشگاه مشهد در رشته فلسفه و تصوف اسلامی انتخاب شد و قریب به ۴ سال در دانشگاه و حوزه علمیه به تدریس فلسفه و عرفان پرداخت.
سرانجام فروردین ماه سال ۱۳۸۴ شمسی پس از نیم قرن تلاش علمی در ۸۰ سالگی در شهر مقدس مشهد در گذشت و در جوار بارگاه ملکوتی حضرت ثامن الحجج(ع) به خاک سپرده شد.
فرزانگی و اندیشه وری ؛ او ملاصدرای دیگری است
استاد سید جلال الدین آشتیانی را به حق می توان یکی از بزرگترین حکما، شارحان و مورخان فلسفه و عرفان نظری، خاصه مکتب وحدت وجودی ملاصدرای شیرازی دانست که با عشق و علاقه وافر، سراسر عمر پر برکت دانشگاهی خود را وقف احیای سنت حکمت اسلامی- ایرانی کرد. او در زمینه احیای مواریث مکتوب و کهن فلسفه و عرفان متفکران بزرگ ایران، از گذشته تا عصر حاضر گامهای مؤثر برداشت و آثار متعددی از صدرالمتألهین و نیز شاگردش ملامحسن فیض کاشانی و حکمای دوران قاجاریه مانند میرزا مهدی فراقی و ملا عبدا… و ملاعلی زنوزی و ملاهادی سبزواری و نیز برخی از معاصران مانند سید محمدکاظم عصار را به زیور طبع آراسته و با شروح و تفاسیر پر ارج خود این نصوص را زنده کرد و بدین ترتیب راه تحقیق را بر دانشمندان و دانش پژوهان ایرانی و خارجی هموار ساخت؛ به نحوی که به جرأت می توان گفت هیچ دانشمند و محقق دیگری، در قرن اخیر، به اندازه استاد آشتیانی از حیث تنقیح و تفسیر متون عرفانی، فلسفه و عرفان نظری و چاپ و انتشار آنها و بیش از سی سال تدریس مداوم در دانشگاه و حوزه علمی مشهد، توفیق معرفی و اشاعه این مباحث را نیافته است. وجود مبارک ایشان و مجموعه آثاری که به تنهایی کتابخانه ای بسیار ارزنده از لحاظ کمی و کیفی است، به راستی اسباب رونق و گرمی و رواج مباحث فلسفی و عرفانی در مراکز علمی بزرگ ایران و کشورهای دیگر شد. مستشرق معروف فرانسوی “هانری کربن” که مدتی را با همکاری استاد در نشر آثار فلسفی سپری کرد و خود نیز از فلسفه آموختگان غرب بود، در اشاره به جایگاه علمی- فلسفی استاد آشتیانی، کارهای تحقیقاتی ایشان را نقطه عطفی در تاریخ فلسفه اسلامی دانسته و می نویسد:
“… زمانی می توانیم خط مشی، فعالیت و خلاقیت سید جلال الدین آشتیانی را توصیف نماییم که بگوییم او ملاصدرای دیگری است. هم اکنون آثار او- که حاصل تعلیمات سنتی استادان اوست- دارای اهمیت است: رساله درباره وجود از دیدگاه عرفان و فلسفه؛ شرحی بر مقدمه داوود قیصری بر فصوص الحکم ابن عربی که مجلد اول آن (در هفتصد صفحه) مسائل اساسی عرفانی را تجدید و مورد بررسی قرار می دهد؛ تصحیح چندین متن با حواشی و تعلیقات بسیار ژرف مانند شرح لنگرودی بر کتاب المشاعر ملاصدرا، متن شواهد الربوبیه ملاصدرا با شرح سبزواری، تصحیح شانزده رساله… و اقدامی کم سابقه که همان انتشار منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران از میرداماد و میرفندرسکی تا زمان حاضر است که جلد اول آن منتشر شده است…” (تاریخ فلسفه اسلامی، هانری کربن، ترجمه جواد طباطبایی، جلد دوم، ص۱۹۴)
استاد آشتیانی، همچنین در راه نمایاندن زوایای تاریک و از یاد رفته حکمت و فلسفه اسلامی سعی فراوان نمود. از آنجا که برخی از ادوار فلسفه اسلامی بیشتر از ادوار دیگر مورد مطالعه قرار گرفته بود، استاد آشتیانی هم خود را مصروف حلقه های مفقوده سلسله فلسفه و حکمت اسلامی کرد. در آغاز فعالیت علمی ایشان، تاریخ فلسفه اسلامی مانند سلسله جبالی رفیع بود در افق که فقط قله های مرتفع آن در پرده ابرها پنهان مشهود بود. ایشان به تجسس و تفحص در نشیب و فرازهای این قلل و تپه ماهورهای آن پرداخت.
استاد چندان عنایتی به دوران اول تفکر فلسفی که درباره آن آثار متعدد چاپ شد نداشتند ولی به رابطه بین شیخ الرئیس و خواجه و حکمای میان آن دو مانند بهمنیار سخت علاقه مند بودند و توانستند رابطه نسل بعد از نسل حکمای مشائی را از استاد بزرگ این مکتب یعنی ابن سینا تا احیا کننده افکار او در قرن هفتم یعنی خواجه نصیر، در تحقیقات خود روشن سازند.
دوران بعدی تاریخ فلسفه اسلامی که در واقع بیش از هر دوران دیگر از آن غفلت شده است(یعنی قرون هشتم تا دهم) همواره مورد توجه استاد آشتیانی بود.
ایشان بسیاری از گوشه و کنارهای تاریخ فلسفه دوران صفویه و دنباله آن در دوران قاجاریه را به صورتی بی سابقه روشن ساختند. همچنین، علاقه ای خاص به کشف نحوه استمرار مکتب آخوند و انتقال آن از اصفهان به قم و سپس دوباره به اصفهان و تهران داشتند و در این راه کوششی بلیغ فرمودند.
و بالاخره از لحاظ سیر تاریخی فلسفه اسلامی باید به کوشش استاد آشتیانی در روشن ساختن انتقال حکمت از اصفهان به تهران و تأسیس مکتب تهران در عصر قاجاریه و استمرار آن تا دوران معاصر اشاره کرد. هر چند هنوز راهی طولانی در پیش است تا تمام جزئیات سیر فلسفه اسلامی روشن شود، ولی یقیناً تحقیقات متعدد استاد آشتیانی، نه تنها روشنگر این راه است بلکه راهنمایی نیز برای مراحل بعدی تحقیق و تفحص در این مهم است.
استاد آشتیانی، علاوه بر تحقیق و تفحص، رابطه بین استاد و شاگرد و انتقال مشعل فلسفه و عرفان اسلامی را از یک نسل به نسل دیگر به صورتی بی سابقه روشن ساخت. در طی قریب به چهل سال که این استاد مبرز به تدریس اشتغال داشت، تعداد زیادی از طالبان دانش از محضر ایشان استفاده کردند و برخی خود در زمره دانشمندان و فلاسفه درآمده اند، استاد آشتیانی مانند بزرگان سلف رابطه ای انسانی و پدرانه با شاگردان خود داشتند.
شاگردان استاد تنها ایرانیان نبودند. ایشان همواره متوجه اهمیت خاص اشاعه فلسفه اسلامی در سایر کشورهای اسلامی و نیز غرب و ژاپن داشتند و در راه نیل به این هدف، تعداد قابل توجهی دانشجوی خارجی پذیرفته و به تعلیم آنان در زمینه فلسفه و عرفان پرداختند. برخی از این افراد اکنون خود از محققان و دانشمندان بنام هستند. ویلیام چیتیک که اکنون برجسته ترین مفسر افکار ابن عربی در جهان انگلیسی زبان است، از شاگردان علامه آشتیانی می باشد. وی مدتی نزد استاد فصوص و شروح آن را تلمذ کرد.
شاید بیان این نکته خالی از لطف نباشد که استاد سید جلال الدین آشتیانی در زمره معدود علمای دانشگاهی کشور بود که هیچ روز را به بهانه روز تعطیل دست از کار علمی برنداشت و بی وقفه در جهت تحقق اهداف والای خویش به تصحیح انتقادی نسخ خطی فلسفه و عرفان پرداخت، بر آنها مقدمه های مبسوط عالمانه و شروح محققانه نوشت و یا در کتب و مقالات مستقل تألیف خود، به بسط و تفسیر و نقد آرای مربوط به فلسفه و عرفان اسلامی- ایرانی، همت گماشت.
جهت کسب اطلاعات بیشتر از رشته معارف ، به سایت تخصی رشته معارف مراجعه نمایید
برگی از دفتر استاد
نگاهی به آثار و تألیفات علامه آشتیانی(ره)
به پاس قدردانی از زحمات استاد آشتیانی در راه تدریس و تألیف و نشر علوم حقیقی و معارف عالیه اسلامی، فهرستی از آثار و تألیفات انتشار یافته ایشان را که اندکی از خرمن عمر پربارشان است، به دوستداران حکمت و عرفان اسلامی و ارادتمندان استاد آشتیانی تقدیم می داریم:
الف) تألیفات مستقل:
۱- شرح بر زاد المسافر ملاصدرا: متن رساله، مشتمل بر اثبات معاد جسمانی از ملاصدراست که استاد آشتیانی به شرح آن پرداخته است؛ تشریح معاد جسمانی و تفاوت آن از معاد روحانی همراه با گزارش سیر تاریخی این بحث در میان متکلمان و فلاسفه مسلمان، مطالب شرح استاد آشتیانی را شامل می شود.
۲- شرح حال و آرای فلسفی ملاصدرا: این کتاب حاوی آرا و عقاید خاص صدرالمتألهین و مقایسه آنان با کلمات ابن سیناست.
۳- شرح فصوص الحکم فارابی: متن فصوص الحکم، رساله ای منسوب به ابونصر فارابی است که گزارشی از مباحث کلی وجود و الهیات را در بردارد. استاد آشتیانی براساس اندیشه های صدرالمتألهین، به شرح مباحث آن پرداخته و تفکیک افکار مشایی فارابی از اصول اولیه حکمت متعالیه صدرایی، به سیر مباحث فلسفی در ایران پرداخته است.
۴- شرح مقدمه قیصری بر فصوص الحکم: این کتاب از نوشته های مستقل استاد آشتیانی است که نزدیک به چهل سال پیش تألیف شده است؛ متن کتاب از عارف بنام قرن هشتم داود بن محمود قیصری است که شامل دوازده فصل بوده و اصول اولیه عرفان نظری را براساس مشرب محی الدین عربی تنظیم کرده است. قیصری این مقدمه را در ابتدای شرح خود بر “فصوص الحکم” ابن عربی تحریر نموده و به لحاظ اهمیت مباحث آن، در میان فلاسفه و عرفا به شکل متنی مستقل، دایر مدار بحث و تألیف قرار گرفته است. مباحثی چون حقیقت وجود از نظر عرفان، اسماء و صفات الهی، اعیان ثابته، حضرات خمس و حقیقت انسانی در عرفان اسلامی و همچنین حقیقت ولایت کلیه، مسایلی است که قیصری در مقدمه به بحث از آنها پرداخته است. استاد آشتیانی با مشرب صدرایی به آنها پرداخته و به رفع اشکالات متکلمان و مشاییان اقدام نموده و تقریری برهانی از مسایل عرفانی را عرضه داشته است.
۵- هستی از نظر فلسفه و عرفان: این کتاب یک دوره اجمالی هستی شناسی در مکتب صدرالمتألهین را با لطایف عرفانی بیان می کند.
ب) مقالات
۶- تفسیر سوره حمد(مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی) ۷- استاد اکبر آقای سید محمدکاظم عصار(مجله وحید) ۸- انتقاد بر انتقاد [از] رساله سه اصل (مجله راهنمای کتاب) ۹- انتقاد بر انتقاد(راهنمای کتاب) ۱۰- انتقاد بر انتقاد بر انتقاد(راهنمای کتاب) ۱۱- اصاله الوجود عند صدرالدین الشیرازی (مجله الفکر الاسلامی) ۱۲- ابن عربی و مسأله ولایت (کیهان اندیشه) ۱۳- برهان صدیقین (فصلنامه وقف میراث جاویدان) ۱۴- پاسخ به چند سؤال (کیهان اندیشه) ۱۵- تحقیق در حقیقت معاد(مجله دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی) ۱۶- تصوف در اسلام(مجله معارف اسلامی) ۱۷- توضیح درباره آقا سید احمد تهرانی(مجله وحید) ۱۸- ختم ولایت در اندیشه ابن عربی(کیهان اندیشه) ۱۹- حکیم محقق حاج ملاهادی سبزواری(نشریه دانشکده معقول و منقول) ۲۰- در رثای امام عارفان(کیهان اندیشه) ۲۱- شوارق اثر تحقیقی ملا عبدالرزاق لاهیجی (وقف میراث جاویدان) ۲۲- شوارق الالهام و اصالت وجود با نگاهی به استادان مکتب فلسفی اصفهان(وقف میراث جاویدان) ۲۳- مقدمه بر نقد تهافت غزالی (کیهان اندیشه) ۲۴- معرفت و علم در کتاب و سنت (کتاب فرهنگ) ۲۵- ملا محمد مهدی نراقی(نشریه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی) ۲۶- معاد جسمانی (نشریه دانشکده الهیات دانشگاه فردوسی) ۲۷- مختصری در شرح احوال و آثار استاد بزرگوار آقای حاج میرزا محمد حسین طباطبایی(معارف اسلامی) ۲۸- میرزا سید حسن بجنوردی(معارف اسلامی) ۲۹- نکاتی درباره فلسفه و عرفان (کیهان اندیشه) ۳۰- یادی از آیها… خاتمی(کیهان اندیشه) ۳۱- نگاهی به ایران شناسی و شیعه شناسی هانری کربن(مجموعه مقالات انجمن بررسی مسائل ایران شناسی
ج) تعلیقات و تصحیحات و مقدمات آثار عرفانی و فلسفی
۳۲- اثر لوجیا(با تعلیقات قاضی سعید قمی)، افلاطین ۳۳- اصول المعارف، فیض کاشانی ۳۴- انوار جلیه، ملا عبدا… زنوزی ۳۵- تحفه در مباحث علم، ملا نظرعلی گیلانی ۳۶- تحفه المراد، عباس شریف دارابی با شرح خلخالی و گیلانی ۳۷- تفسیر فاتحه الکتاب ۳۸- تمهید القواعد، ابن ترکه ۳۹- المشاعر، صدرالدین شیرازی ۴۰- رساله النصوص، صدرالدین قونوی با تعلیقات میرزا هاشم اشکوری ۴۱- رساله نوریه در عالم مثال، حکیم بهایی لاهیجی ۴۲- رسائل فلسفی (متشابهات قرآن- المسایل القدسیه- اجوبه المسائل)، صدرالدین شیرازی ۴۳- رسائل فلسفی شامل رساله تحفه( ملا نظرعلی گیلانی)- رساله وحدت وجود(ملاعلی نوری)- رساله بسیط الحقیقه کل الاشیاء(ملاعلی نوری) ۴۴- رسائل وحدت وجود و بداء، سید محمدکاظم عصار ۴۵- رسائل قیصری، داود بن محمود قیصری؛ ۴۶- شرح فصوص الحکم، مؤید الدین جندی (با همکاری دکتر ابراهیمی دینانی) ۴۷- شرح دعاء المعرفه، ملا محمدعلی فاضل خراسانی ۴۸- شکوه شمس (سیری در آثار و افکار مولانا)، آن ماری شیمل ۴۹- الشواهد الربوبیه، صدرالدین شیرازی با تعلیقات ملاهادی سبزواری ۵۰- قره العیون، ملامهدی نراقی ۵۱- اللمعات الالهیه و الکلمات الوجیزه، ملا احمد نراقی ۵۲- لمعات الهیه، ملا عبدا… زنوزی ۵۳- المبداء و المعاد، صدرالدین شیرازی ۵۴- مجموعه رسائل سبزواری ۵۵- المسائل القدسیه، صورالدین شیرازی ۵۶- شارق الدراری، سعیدالدین سعید فرغانی ۵۷- مصباح الهدایه، امام خمینی ۵۸- المظاهر الالهیه، صدرالدین شیرازی ۵۹- مکاتبات عرفانی، سید احمد حائری و شیخ محمد حسین غروی ۶۰- منتخباتی از آثار حکمای الهی ایران، تصحیح و گردآوری سید جلال الدین آشتیانی با همکاری هانری کربن ۵۱- نقدالنصوص فی شرح الفصوص، عبدالرحمن بن احمد جامی، تصحیح ویلیام چیتیک ۶۲- هدایه الطالبین، حکیم سبزواری.
