هدف امام رضا(ع) از پذیرش جانشینی حکومت چه بود؟

به گزارش نباءخبر،تحلیل تاریخی وضعیت جهان اسلام در دوران امام هشتم(ع)، گزیده  از یک سخنرانی قدیمی آقاموسی صدر است که به مناسبت ولادت امام رضا(ع) در منزل یکی از لبنانی های مقیم شهر کانو در نیجریه در ماه فوریه ۱۹۶۷ ایراد شده است.

امام موسی صدر می گوید: «مردم درباره دین سخن زیاد می‌گویند، اما زمانی که مصالح و منافعشان با دین در تعارض باشد، دینداران اندکند. امام رضا(ع) نیز می‌دانست این مردمی که از او تعریف و تمجید می‌کنند توان تحمل حکومت حق را ندارند، لذا پیشنهاد مامون را پذیرفت.»

آنچه در ادامه می خوانید گزیده ای از سخنرانی آقا سیدموسی صدر است که به مناسبت ولادت امام رضا(ع) در منزل یکی از لبنانی های مقیم شهر کانو در نیجریه در ماه فوریه ۱۹۶۷ ایراد شده است. متن کامل این سخنرانی که در کتاب “مسیره الامام السید موسی الصدر” منتشر شده، توسط محمد مهدی خلیفه سلطانی ترجمه شده است:

هدف امام رضا(ع) از پذیرش جانشینی حکومت چه بود؟

پرچم های هدایت

«ایشان پرچم‌های هدایت و چراغ تاریکی‌ها هستند. آنان یکی پس از دیگری آمدند تا نوبت به امام علی بن موسی الرضا (ع) رسید. در زمان امام حادثه‌ جدیدی اتفاق افتاد.‌ همان طور که می‌دانیم این امام همام در زمان مأمون، خلیفه‌ عباسی، می‌زیست. در آن زمان اسلام در اوج تمدن و گسترش خود بود و جهان عرب در دنیا از نظر اندیشه و افکار در حال توسعه بود.

دغدغه مامون برای حفظ همزمان بغداد و خراسان و پیشنهاد ولایتعهدی به امام

مأمون مشکلی داشت، زیرا هارون الرشید ارث خویش را میان فرزنداش تقسیم کرده بود و مأمون را حاکم و والی شرق، یعنی ایران و بخش بزرگی از روسیه امروز و افغانستان کرده بود و ولایت بغداد را به پسر بزرگ‌تر خویش امین داده بود. هارون به آنان سفارش کرده بود که با یکدیگر متحد باشند. اما هیهات که ملک عقیم است.

امین به ملک مأمون تجاوز و وی را عزل کرد. سپس مأمون بر ضد برادرش قیام و با کمک اهالی خراسان، بغداد را فتح کرد. او برادرش امین را کشت و خلیفه همه جهان اسلام شد. او به فکر فرو رفت که آیا در بغداد که پایتخت جهان اسلام است اقامت کند و خراسان را که محل سربازان و سپاهیان و قلعه پهلوانان بود ترک کند؟ آیا پایگاه نظامی خود را رها کند؟‌ همان طور که می‌دانیم وسایل نقلیه آن روز توان جابجایی سپاه را نداشت. اگر خراسان را رها می‌کرد، امکان شورش بر ضد وی وجود داشت.

ممکن بود اهالی خراسان به‌ همان شکل که امین را عزل کردند، مأمون را نیز عزل کنند، یا اینکه به خراسان برود و بغداد و علوی های بسیار و عباسیانی را که در آنجا زندگی می‌کردند به حال خود رها کند؟ در این صورت امکان داشت آنان با کسی که بر خلاف امین اراده‌ای قوی داشته باشد، بیعت کنند و با تبانی خلافت را از دست مأمون بگیرند و او را با مشکل جدیدی مواجه کنند و شاید حتی او را بکشند. مأمون اندیشید و به این نتیجه رسید که پایگاه خویش را خراسان قرار دهد و قدرتمندترین شخصیت علویان و عباسیان، یعنی امام علی بن موسی الرضا (ع)، را که همه علویان و عباسیان به برتری وی معترف بودند، از مدینه به خراسان دعوت کند و از وی بخواهد که خلیفه‌ مسلمین شود.

بسیاری از سیره نویسان و مورخین این موضوع را مورد بحث و بررسی قرار داده‌اند. آنان بحث کردنده‌اند که‌ آیا پیشنهاد مأمون به علی بن موسی الرضا پیشنهاد واقعی بود یا تنها تعارف بود؟ البته، من نمی‌خواهم وارد این بحث شوم. هنگامی که مأمون می‌خواست پیشنهاد این مسئولیت را به امام بدهد، به وی گفت: اگر خلافت را نمی‌خواهی پس ولایتعهدی را قبول کن. امام ابتدا نپذیرفت، اما پس از گفت و گوهای طولانی، امام این مسئولیت را با این شرط که مسئولیت خلافت را نپذیرد و در حکومت مشارکت نداشته باشد، پذیرفت و بدین ترتیب خلافت مأمون استقرار پیدا کرد و جهان اسلام آرام شد….

امام رضا(ع) به چه دلیلی پیشنهاد مامون را پذیرفت؟

چرا امام رضا مسئولیت را پذیرفت؟ زیرا جامعه اسلامی به علت وجود سیاستمداران و سوءاستفاده‌کنندگان نمی‌تواند حکومت اسلامی حقیقی و جدی آن را در اقامهٔ حق تحمل کند. امام حسین (ع) می‌فرماید: «الناس عبید الدنیا و الدین لحق علی السنتهم یحوطونه مادرت معایشهم فاذا محصوا بالبلاء قل الدیانون.» (مردم بندگان دنیا هستند و دین لقلقهٔ زبان آنان است، تا زمانی که معیشت آنان را تأمین کند، گرد آن جمع‌اند اما زمانی که آزمایش شوند، دینداران حقیقی ‌اندکند.)

مردم درباره دین سخن زیاد می‌گویند، اما زمانی که مصالح و منافعشان با دین در تعارض باشد، دینداران اندکند. اینجا دین از غیر دین تشخیص داده می‌شود. امام می‌دانست این مردمی که از او تعریف و تمجید می‌کنند توان تحمل حکومت حق را ندارند، حتی مأمون نیز چنین تحملی ندارد. مأمون در مقام امتحان امام به او گفت: مایلم امامت نماز عید را بپذیری. امام ابتدا عذرخواست، اما به دنبال اصرار مأمون پذیرفت و فرمود: امامت را به این شرط می‌پذیرم که آن را به شیوه رسول خدا (ص) اقامه ‌کنم. مأمون پذیرفت.

در نتیجه، اعلام شد که امام نماز عید را در خارج شهر اقامه خواهد کرد. سپاهیان به حسب عادت خویش در زمانه ایی که خلیفه می‌خواست نماز عید بخواند، لباس های فاخر خویش را به تن کردند و بر اسبان قیمتی خویش سوار شدند و آماده جلوی در منزل امام ایستادند. پس از مدت زمانی در باز شد و امام پا برهنه از خانه بیرون آمد، در حالی که عبای خویش را وارونه پوشیده بود و خاشعانه حرکت می‌کرد و پشت سر وی غلامان نیز پابرهنه و خاشع به سوی جایگاه اقامه نماز حرکت می‌کردند.

امام الله اکبر می‌گفت و غلامان نیز به تبعیت از وی شعار الله اکبر سرمی‌دادند. وقتی سپاهیان امام را با این حالت دیدند، از اسب های خویش پیاده شدند و کفش های خود را کندند. اگر فردی از آنان چاقو به همراه داشت، با آن بند کفش های خود را پاره می‌کرد. همه پابرهنه شدند و پشت سر امام به راه افتادند. امام الله اکبر می‌گفت و غلامان و سپاهیان بانگ الله اکبر سر می‌دادند. راوی حدیث می‌گوید: «گویا آسمان و زمین و کوه و دشت و همه‌ اشیا بانگ الله اکبر می‌زدند. گویی رسول خدا هنگام حرکت برای نماز عید در برابر ما ظاهر شد.» این چنین، عظمت نواده پیامبر ظاهر گشت. خبر به مأمون رسید. وزیر او فضل به وی گفت: یا امیرالمؤمنین، اگر می‌خواهی خلافت پایدار بماند باید امام رضا را به خانه‌اش بازگردانی. در غیر این صورت، اگر با این حال نماز بخواند، مردم مجذوب او خواهند شد. مأمون به دنبال امام دوید و گفت: پسر عمو، تو خود را به زحمت انداخته‌ای، من راضی به زحمت شما نیستم، از شما می‌خواهم که به خانه باز گردید…»

گزارش های پیشین خبرآنلاین در موضوع امام رضا (ع) را در لینک‌های زیر مطالعه کنید:

* برخوردهای اخلاقی و تربیتی امام رضا(ع) / یادداشت استاد حواد محدثی را اینجا بخوانید.
* توسعه دانش و ادبیات و ترجمه در زمان امام رضا(ع)/ گفتاری از دکتر مهدی محقق را اینجا بخوانید.
* شش تدبیر حضرت امام رضا علیه‌السلام در نبرد با مأمون/ تحلیل رهبر انقلاب از سیاست‌ورزی امام هشتم را اینجا بخوانید.
* گفت‌وگوی هدایت‌گونه نه جدل‌گونه/ نوشته‌ای از احمد مسجدجامعی درباره در معرض گفت‌وگو قرار گرفتن امام رضا(ع) را اینجا بخوانید.
* مسیر امام رضا(ع) از مدینه تا خراسان/ گزارشی درباره پنج بخش از سفر امام رضا(ع) از مدینه تا مرو را اینجا بخوانید.