معادله چندمجهولیِ سوریه جدید در برابر ایران

به گزارش نبأخبر،حالا دیگر سه هفته‌ای از سقوط و فرار بشار اسد از دمشق گذشته و هیات تحریرالشام به راحتی خود را در قلب قدرت سوریه مستقر کرده است. شاید کمتر کسی چنین فروپاشی از وضعیت اسد را تصور می‌کرد، چنانکه تغییرات هر روز و مداوم احمد الشرع ملقب به ابومحمد جولانی نیز حالا برای بسیاری محل شگفتی است. فاصله تصویر دستار به سر تا لباس‌های مارک‌دار رزم جولانی چند سالی طول کشید اما فاصله‌اش از لباس رزم برند او تا کت و شلوار و کراواتش حتی 20 روز نیز نبود. اما در میان این سیر تطور و تحولات منطقه، سوال مهم مطرح شاید همین باشد که برای ایران در رابطه با سوریه چه در پیش خواهد بود؟ کما این که به نظر می‌رسد حالا دیگر همه در حال بررسی سیاست خارجی احتمالی نظام جدید سوریه، به‌ویژه نسبت به ایران هستند و اگر مشخص شود که این نظام قصد دارد به طور آشکار با ایران دشمنی کند، این یک تحول مهم خواهد بود و ممکن است چهره منطقه را تغییر دهد.

روایت دوگانه در ارتباط بودیم و اکنون ارتباطی نیست

در همین حال اما دیروز سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران درباره سوریه گفت که: «روابط دو ملت ایران و سوریه دیرینه است؛ در طول ۱۰ سال گذشته خیرخواه سوریه بودیم؛ در آینده نیز با توجه به عملکرد جریان‌های حاکم بر سوریه درباره روابط تصمیم‌گیری می‌کنیم.»

«اسماعیل بقایی» در نشست خبری روز دوشنبه خود با بیان این که از خیلی قبل با جریان‌های مختلف معارض در سوریه در ارتباط بودیم افزود: «ورود ما در سوریه برای مقابله با تروریسم و جلوگیری از سرایت ناامنی به کشورهای منطقه بوده و تلاش کردیم برای پیشبرد روندهای سیاسی در سوریه کمک کنیم. » او تاکید کرد: «در حال حاضر، ارتباط مستقیم با جریان حاکم بر سوریه وجود ندارد.»

البته این سخنان سخنگوی وزارت خارجه ایران در شرایطی بیان می‌شد که رسانه عبری «والا» نیز دیروز مدعی شد دولت جدید در سوریه اخیراً تصمیم گرفته که از پرواز هواپیماهای ایرانی بر فراز آسمان سوریه جلوگیری کند. این رسانه همچنین افزود: این ممنوعیت شامل تمامی هواپیماهای ایران، چه نظامی و چه غیرنظامی، می‌شود.

در همین حال ایکاد نیز با انتشار تصویری توضیح داده است که خطوط هوایی ایران از جمله «ماهان ایر» از آسمان سوریه اجتناب می‌کنند. تصویر منتشر شده البته متعلق به یک هواپیمای شرکت ماهان ایر ایران است که در حال پرواز از تهران به بیروت بوده و برای عبور از آسمان سوریه اجتناب کرده و مسیر را دور زده و از ترکیه به سمت لبنان رفته است.

رفتار ما بستگی به رفتار آن‌ها دارد

اما پیش از توضیحات روز گذشته بقایی به عنوان سخنگوی دستگاه دیپلماسی ایران، این عراقچی بود که با حضور در مجلس گفت رفتار ما درباره سوریه بستگی به عکس‌العمل‌ها و واکنش‌های آنان دارد.

آذر ماه احمد نادری، عضو هیات رئیسه مجلس خبر داد که جلسه غیرعلنی با حضور عراقچی وزیر خارجه و اکثریت نمایندگان مجلس برای بررسی تحولات منطقه و روند سوریه و همچنین علل سقوط دولت بشار اسد تشکیل شد. این عضو هیات رئیسه مجلس در خصوص رویکرد ایران در قبال حکومت جدید سوریه نیز گفت که بر اساس مطالب مطرح شده در جلسه غیر علنی، رویکرد ایران در آینده با سوریه بستگی به رفتار آن‌هایی دارد که در سوریه قدرت را در دست گرفته‌اند و ما در آینده رفتار خودمان را براساس رفتارهای آن‌ها تنظیم می‌کنیم.

همچنین محمد رشیدی، عضو دیگر هیات رئیسه مجلس در توضیح جلسه غیرعلنی مجلس گفته بود که در این جلسه عراقچی گزارشی در مورد تحولات اخیر در سوریه و منطقه ارائه داد. وی با اشاره به سفر وزیر خارجه به قطر گفت: جلسه در قطر با حضور سه کشور ایران و ترکیه و روسیه بوده و ۵ کشور دیگر از کشورهای عربی منطقه نیز به این جمع اضافه شده و مجموعه این ۸ کشور تصمیمات خوبی می‌گیرند و مصوبات خوبی برای سوریه داشتند اما در نهایت سرعت تحولات آنقدر بالا بوده که جمع بندی جلسه قطر موثر نبوده و دولت سوریه سقوط می‌کند.

جولانی در حالی از امیرقطر برای حضور در سوریه دعوت و با وزیر خارجه این کشور در دمشق دیدار کرده است که ایران همواره روابط خوبی با قطر داشته و این کشور دستکم در چند مورد نقش میانجی را برای تهران برعهده گرفته و اکنون نیز این نقش را می‌تواند بار دیگر در روابط با سوریه برعهده بگیرد

اتاق شلوغ جولانی و جای خالی ایران

به نظر می‌رسد سرعت فروپاشی دولت اسد و در عین حال روند تغییرات رخ داده نه فقط در سوریه که در راس هرم قدرت تحریرالشام و تغییر و تحولات احمد الشرع که به نام جولانی شناخته می‌شود چنان سریع و برق‌آسا بوده که برای دستگاه دیپلماسی ایران شرایط هنوز چندان روشن نیست.

دیدارهای مداوم جولانی در روزهای اخیر را باید رکورد دیدار یک رهبر منطقه‌ای دانست. دیدار جولانی با هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه؛ دیدار با وزیر خارجه قطر و هم چنین دیدار با علمای مذهبی و دروزی سوریه؛ دیدار با ولید جنبلاط، دیدارش با هیات امریکایی و البته نامه‌نگاری بین جولانی و مقامات اسرائیلی همه در شرایطی رخ می‌دهد که دیروز برخلاف گزارش رویترز در هفته‌های گذشته که ادعا کرده بود ایرانی‌ها به طور مستقیم با معارضان سوری در تماس است اکنون سخنگوی دستگاه دیپلماسی می‌گوید هیچ ارتباطی بین ایران و رهبران فعلی سوریه وجود ندارد.

از سوی دیگر جولانی نیز پیغام‌های آشکاری می‌فرستد و سخنانی را بیان می‌کند که به نظر می‌رسد هدف سخنانش به طور آشکار به سمت طرف‌های ایرانی است. جولانی که اکنون ریاست هیات حاکمه جدید سوریه را به عهده دارد؛ اخیرا در اظهاراتی گفت: «ما چه کاری با وقایعی داریم که ۱۴۰۰ سال پیش اتفاق افتاده‌؟ برخی به اینجا می‌آیند تا از مردم شام به خاطر یک واقعه تاریخی که بیش از هزار سال پیش رخ داده، انتقام بگیرند.»

جولانی که این اظهارات را در دیدار هیات لبنانی مطرح می‌کرد، همچنین گفته است که: «چه منطقی پشت این کار است؟ چه استدلالی؟ ما چه نقشی در آن وقایع داشته‌ایم؟»

به نظر می‌رسد هر چند جولانی این سخنان را در دیدار با طرف‌های لبنانی بیان کرده اما به نوعی اشاره آن به شیعیان منطقه و از جمله دولت جمهوری اسلامی ایران بوده است.

جایگاه به تاریخ سپرده شده ایران در سوریه

در این بین اما صادق ملکی، دیپلمات سابق و کارشناس سیاست خارجی پیرامون نقش و جایگاه ایران در سوریه جدید به این نکته اشاره دارد که «اگرچه در سیاست دوست و دشمن ابدی نداریم و ما شاهد بوده‌ایم که تحولات و عرصه واقعیت‌های صحنه سیاست ایران و عراق دشمن را به دوست تبدیل کرد، اما سوریه، عراق نیست و ایران جایگاهی که در سوریه داشت را باید به تاریخ بسپارد. چون آن سوریه تمام شد».

ایران از کشورهای اصلی تامین‌کننده نفت سوریه بوده و اتفاقا برخلاف مدل عربستان نفتکش‌های ایران آماده ارسال نفت به این کشور هستند. گرچه بعد از تعطیلی پالایشگاه بانیاس خبر رسید که عربستان جایگزین ایران خواهد شد؛ اما شاید مساله سوخت و انرژی یکی از گزینه‌هایی باشد که بتواند مقامات تهران- دمشق را پشت یک میز جمع کند

دیپلمات اسبق کشورمان در ارزیابی اش از اوضاع منطقه‌ای می‌گوید که «پس از تحولات غزه، لبنان و سوریه، تهران با خاورمیانه‌ای جدید مواجه بوده و باید برای شرایط متنوع و متفاوت آن برنامه چند‌وجهی داشته و تنها و تنها عمق استراتژیک خود را در قلوب ایرانیان جستجو کرده و با تکیه بر آن و رویکرد عقلائی منافع ملی ایران و ایرانیان را تامین کند.»

اما در این بین شاید امتیازی که ایران را به عرصه بازیگری در سوریه بتواند بازگرداند در دو بعد دیپلماسی و انرژی است.

قطر میانجی‌ای که می‌تواند باز میانجی شود

جولانی در حالی از امیرقطر برای حضور در سوریه دعوت و با وزیر خارجه این کشور در دمشق دیدار کرده که ایران همواره روابط خوبی با قطر داشته و این کشور دستکم در چند مورد نقش میانجی را برای ایران برعهده گرفته و اکنون نیز می‌تواند این نقش را بار دیگر و این بار میان ایران و دولت جدید سوریه برعهده بگیرد.

آن چه واضح است اکنون این است که ترکیه قطعا تمایلی به حضور ایران و بازیگری کشور ما در سوریه ندارد، از سوی دیگر روس‌ها هم نشان داده‌اند که همیشه به دنبال منافع خود هستند و از زمین بازی سوریه نخواهند گذشت و در این میان قدمی نیز برای ایران برنمی‌دارند؛ اما طرف‌های قطری می‌توانند نقش میانجی را این بار بین ایران و سوریه پسااسد بازی کنند.

گره نفت و دست ایران برای بازگشایی آن

اما مساله تعیین‌کننده دوم اکنون انرژی است. سوریه، روزانه، حدود ۱۲۰ هزار بشکه نفت خام از عراق وارد می‌کرد و با تصمیم اخیر بغداد مبنی بر توقف صادرات نفت به سوریه، با کمبود در تامین سوخت رو‌به‌رو می‌شود. این وضعیت با توقف تحویل داخلی نفت از شرق سوریه که تحت کنترل ائتلاف کردی نیرو‌های دموکراتیک سوریه قرار داشت، رو به وخامت خواهد گذاشت.

تولید نفت خود سوریه، حدود ۸۰ هزار بشکه در روز است که تمام آن در شرق این کشور و تحت کنترل نیرو‌های دموکراتیک سوریه قرار دارد و بر اساس گزارش اویل پرایس، از زمان سقوط نظام بشار اسد و به قدرت رسیدن حاکمان جدید، قیمت سوخت در سوریه، به شدت افزایش یافته است و جایگاه‌های سوخت، خالی هستند و انتقال بنزین و دیزل از پالایشگاه‌های روسیه، به دلیل وضعیت حمل و نقل، دشوار است.

ایران یکی از کشورهای اصلی تامین‌کننده نفت سوریه بوده و اتفاقا برخلاف مدل عربستان نفتکش‌های ایران آماده ارسال نفت به این کشور هستند. روزنامه انگلیسی فایننشال تایمز در روزهای اخیر نوشت که کار پالایشگاه نفت بانیاس سوریه به عنوان بزرگترین پالایشگاه این کشور، بعد از توقف ارسال نفت ایران، متوقف شده است. این روزنامه نوشت بخش اعظم واردات نفت سوریه از ایران بود.

کما این که میزان تحویل نفت ایران به سوریه در سال ۲۰۲۴ به طور متوسط ۵۷ هزار و ۱۹۰ بشکه در روز بوده و این رقم در سال ۲۰۲۲، نیز رقمی حدود ۱۴۷ هزار بشکه در روز بوده است.

گرچه بعد از تعطیلی پالایشگاه بانیاس خبر رسید که عربستان جایگزین ایران خواهد شد؛ اما ایران اکنون تنها کشوری است که ظرفیت مشخص و خالی برای کمک فوری به دولت جدید سوریه را دارد و شاید مساله سوخت و انرژی یکی دیگر از همان گزینه‌هایی باشد که بتواند مقامات دو کشور را پشت یک میز جمع کند.