برچسب: مصدق

گفته می‌شود اگر مصدق می‌توانست چند روز دیگر دوام بیاورد همه کودتاگران را دستگیر می‌کرد. در این شرایط آمریکا هم از انجام کودتا ناامید شده بود و بر اساس اسناد سیا، این کشور می‌خواست به نوعی با دولت مصدق آشتی کند.

طرح مباحثی در نقد کارنامه سیاسی مصدق و اندیشه‌‌های پشتیبان آن از دو دهه پیش به این‌‌سو به افسون‌زدایی از هاله تقدسی که پس از وقایع ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ درباره وی از سوی برخی روشنفکران عمدتا چپ برساخته شده بود، کمک زیادی کرده است. این موضوع از این جهت اهمیت دارد که میراث سیاسی مصدق تاثیر عمیقی بر تاریخ کشورمان گذاشته و این تاثیر تا به امروز تداوم داشته است. مصدق با ناسیونالیسم رمانتیک و اجنبی ستیز خود به دستاوردهای حیاتی جنبش مشروطه‌‌خواهی ضربه‌‌های مهلکی وارد ساخت که پس از وی از سوی هوادارانش، به‌ویژه مصدقی‌‌های چپ‌‌، تداوم یافته است.

دکتر محمد علی (همایون) کاتوزیان از ایران به عنوان «جامعۀ کوتاه مدت» یاد کرده و برخی تعبیر «کلنگی» و موقت را هم به کار می‌برند که به معنی انباشته نشدن تجربه‌ها و مدام تکرار تجربه‌های آزموده به جای طی یک مسیر است.

قطعا فراموش نشده که شخصا این‌جانب در سال ۱۹۴۴ با تقاضایی که در خصوص امتیاز نفت شمال از طرف دولت اتحاد جماهیر شوروی به عمل آمده بود مخالفت کردم و قانون تحریم اعطای امتیاز نفت بنا به پیشنهاد این‌جانب از تصویب مجلس گذشت و همیشه در این عقیده استوار بوده‌ام که مخصوصا با اوضاع حاضر دنیا عدم مداخله‌ی خارجی‌ها اعم از هر مسلک و سیاست در امور ایران و در منابع ثروت ایران نه‌تنها برای ملت ایران مفید است بلکه تا اندازه‌ی زیادی به صلح دنیا و آرامش اوضاع بین‌المللی کمک می‌نمایند.

کسی که رفتار سیاسی مصدق را نقد می‌کند به این معنی نیست که سلطنت‌طلب یا اقتدارگرا است. کسی که رفراندوم مصدق را به‌عنوان کاری غیرقانونی نقد می‌کند به این معنی نیست که او بر رفراندوم محمدرضاشاه مهر تایید می‌زند. یکی از وجوه میراث شوم مصدق اتفاقا این بود که مجلس و نهادهای مشروطیت را به‌نام مصلحت مردم پایمال کرد و به شاه جوان بی‌تجربه و ترسو نشان‌داد که چگونه با تهییج مردم می‌توان نظام مشروطه را دور زد. گستاخی سیاسی شاه پس از سرنگونی حکومت مصدق که به استبداد منحوس و مهلکی برای سرنوشت بعدی ایران انجامید عمدتا ریشه در درس‌های سیاست‌ورزی ضد‌مشروطه و فراقانونی مصدق داشت؛ وگرنه شاه در 10‌سال سلطنت خود پیش از قدرت گرفتن مصدق، بیشترین تقید را به نظام مشروطه و نهادهای آن داشت.

ترسناک ترین رقیب محمدرضا شاه از میان نخست وزیرانش محمد مصدق بود. شاه مصدق را تهدیدی بزرگ می دانست و به همین دلیل، چند بار تلاش کرد او را از قدرت عزل کند اما مصدق طرفدارانی فعال داشت که هر بار به خیابان ها ریخته و از او حمایت می کردند. شاه نیز از قدرت مردمی او ترسیده و از تصمیمش عقب می نشست. سرانجام شاه با کمک کشورهای خارجی و ارتش علیه مصدق کودتا کرد و در 28 مرداد سال 1332 او را از قدرت کنار زد. مصدق بعد از محاکمه در دادگاه به قلعه احمد آباد تبعید شد و در همان جا از دنیا رفت.

وثوق‌الدوله در دفاع از خود به مصدق تاخت و او را فردی عوام‌فریب معرفی کرد و درباره خود گفت: «مدعی عصمت و مصونیت از خطا نیستم... ممکن است بنده در تشخیصات خودم سهو کرده باشم ولی اطمینان می‌دهم که هیچ وقت به عمد نخواستم ضرری به مملکت متوجه کنم بلکه مقصودم در هر حال جلوگیری از ضرر بوده است.»

در سال‌های اخیر دکتر هادی خانیکی استاد علوم ارتباطات در آغاز دوره‌های درسی خود در مقاطع مختلف، نخست این پرسش را با دانشجویان در میان می‌نهاد که «نخستین ایرانی که به دریافت دکتری روزنامه‌نگاری در خارج از کشور نایل آمده کیست» و شگفتا که اکثر قریب به اتفاق، پاسخ را نمی‌دانستند و تا می‌شنیدند تعجب می‌کردند. نامی آشنا اما در عرصۀ سیاست و دیپلماسی.

«محمدعلی همایون کاتوزیان» استاد اقتصاد و تاریخ دانشگاه آکسفورد در گفتگو با علی فرحبخش توضیح می‌دهد.

انحلال مجلس هفدهم توسط مصدق نیز یک کودتا محسوب میشود اما به نظر میرسید بعلت عدم نقد مورخین معاصر ،در اذهان روشنفکران یک کودتای خوب محسوب میشود،خود‌محوری مصدق و عدم تمکین به ابوالقاسم کاشانی و توهین به او توسط اراذل ‌واوباش ،انتصاب سرلشکر زاهدی توسط وی در دولت ملی ،علیرغم تذکر خیرخواهان دلسوز دولت ملی نیز از اشتباهات این مرد بزرگ بود که راه را برای کودتا علیه این دولت فراهم نمود.

درمیان نظرات ذیل بخش‌های اول و دوم یکی از مخاطبان دربارۀ پیشنهاد بانک جهانی پرسیده و این که آیا نپذیرفتن آن درست بوده یا نه و می‌توانست با حل مناقشه مانع کودتا شود یا نه؟

بعد از کشتار مردم در ۲۳ تیر ماه ۱۳۳۰، مرحوم دکتر مصدق، هم حسن بقایی را برکنار کرد و به دنبال محاکمه قضائی او بود و هم تلاش داشت که همین سرنوشت را برای فضل‌الله زاهدی رقم بزند. پس نخست‌وزیر چندان بی‌تأثیر نبود؛ اما کماکان سایه دربار و شاه بر روی مراکز نظامی و ارتش وجود داشت که مطلوب نگاه دولت نبود.

هنر قوام این بود که دریافته بود شوروی بین نفت شمال و آذربایجان اولی را ترجیح می‌دهد. با عضویت سه وزیر توده‌ای و وعده نفت شمال نظر شوروی را جلب کرد ولی آن را به تصویب مجلس و خروج از آذربایجان منوط کرد. از آذربایجان رفتند و مجلس هم تصویب نکرد و نفت شمال هم داده نشد.

دكتر مصدق كه رهبری گروهی متشكل از ‎ 16تن از نمایندگان مجلس چهاردهم را برعهده داشت، در خصوص واگذاری امتیاز نفت به خارجی ها گفت: «به بهانه اینكه به یك كشور نفت داده شده است، نباید به هیچ كشور دیگری امتیاز داد زيرا این دور باطل پاياني نخواهد داشت.»

هنگامی که دولت انگلستان در اعتراض به موضوع ملی شدن صنایع نفت در ایران به دادگاه لاهه شکایت برد، مصدق به استناد آنکه دادگاه لاهه تنها حق دخالت در اختلاف میان دو دولت را داراست نه یک دولت و یک شرکت، با درخواست انگلستان مخالفت کرد.